Văn hóa của người dân Tây nguyên gắn liền với hình ảnh cồng chiêng, lễ hội, những căn nhà Rông, nhà Dài….. Nhắc đến Tây Nguyên người ta sẽ nhớ ngay đến những hình ảnh độc đáo này. Tuy nhiên, những văn hóa lâu đời kể trên đang dần bị mai một bởi nhiều lý do. Những người già không thể truyền lại chi tiết nền văn hóa của đồng bào Tây Nguyên khi mà người trẻ đang bị hấp dẫn bởi những thứ hiện đại ngày nay. Đây là một trong những trăn trở của lãnh đạo cũng như những người bảo tồn nền văn hóa dân tộc.
Nguồn gốc văn hóa cồng chiêng
Có giả thuyết cho rằng văn hóa cồng chiêng bắt nguồn từ văn minh Đông Sơn. Đông Sơn là nền văn hóa đồng thau xuất hiện tại Đông Nam Á. Cồng chiêng của Việt Nam rất đặc trưng so với cồng chiêng ở những khu vực khác do tính cộng đồng rất cao. Điều này thể hiện ở việc mỗi nhạc công đánh một chiếc. Từng thành viên trong dàn nhạc nhớ rõ từng tiết tấu của từng bài chiêng trong mỗi nghi lễ. Chúng được kết hợp hài hòa để tạo nên một giai điệu độc đáo, đậm chất Tây Nguyên. Tùy theo từng nhóm dân tộc, cồng chiêng được đánh bằng dùi hoặc bằng tay. Mỗi dàn cồng chiêng có khoảng từ 2 đến 13 chiếc. Chúng có đường kính dao động từ 25 đến 120 cm.
Xưa nay, người Tây Nguyên không tự chế tác mà mua cồng chiêng của người Kinh. Họ mua từ các vùng Quảng Nam, Quảng Ngãi, dân tộc Lào hoặc Campuchia. Sau đó về nắn chỉnh lại để có được âm thanh mong muốn. Mỗi một làng bản đều có một người chuyên lên chiêng (hay còn gọi là người chỉnh chiêng).
Văn hóa Cồng Chiêng xuất hiện trong các lễ hội ở Tây Nguyên
Bao ngàn đời nay, cồng chiêng gắn với Tây Nguyên như một phần không thể thiếu. Trong suốt vòng đời mỗi con người và trong hầu như tất cả các sự kiện quan trọng không thể thiếu nét văn hóa cồng chiêng. Tây nguyên là nơi sinh sống của nhiều dân tộc đồng bào anh em. Tây Nguyên luôn có những lễ hội mang sắc thái độc đáo, ấn tượng. Từ lễ thổi tai cho trẻ sơ sinh, lễ cưới xin, lễ tiễn đưa người chết, lễ đâm trâu trong ngày bỏ mả, v.v. .. Cho đến lễ cúng máng nước, mừng lúa mới, lễ đóng cửa kho, lễ mừng nhà rông mới, v.v. Nói đến cồng chiêng thì không thể không nói đến các lễ hội mà nói đến lễ hội chắc chắn là phải có cồng chiêng.
Không gian văn hóa Cồng Chiêng Tây Nguyên trải rộng suốt 5 tỉnh. Bao gồm Kon Tum, Gia Lai, Đăk Lăk, Đăk Nông và Lâm Đồng. Chủ nhân của di sản văn hóa quý giá và đặc sắc này là 17 dân tộc thiểu số thuộc nhóm ngôn ngữ Nam Á (Austro-Asian) và Nam đảo (Austronesian). Họ sống trên khu vực cao nguyên trung bộ của Việt Nam. Các cộng đồng cư dân nơi đây chủ yếu sống bằng canh tác nông nghiệp truyền thống. Họ đã phát triển nhiều loại hình nghề thủ công. Đồng thời sáng tạo ra nhiều kiểu nhà đặc trưng cho truyền thống độc đáo của mình.
Tín ngưỡng thờ cúng của người dân Tây Nguyên
Tín ngưỡng chủ đạo của cư dân nơi đây xuất phát từ tục thờ cúng tổ tiên, shaman giáo và thờ cúng vật linh. Gắn bó mật thiết với cuộc sống hằng ngày của cư dân và chu kỳ các mùa trong năm. Những tín ngưỡng này hình thành nên một thế giới thần bí, nơi mà những chiếc cồng chiêng là chiếc cầu nối thông linh giữa con người, thần linh và thế giới siêu nhiên. Chứa đựng bên trong mỗi chiếc chiêng, chiếc cồng là một vị thần. “Cồng chiêng càng già thì thần linh càng mạnh và càng thiêng”*. Hầu như nhà nào cũng có cồng chiêng, thậm chí có gia đình có tới vài bộ. Điều này thể hiện sự giàu có và quyền thế, đồng thời cũng là vật che chắn, bảo vệ cho gia đình.
Gìn giữ văn hóa và tín ngưỡng của người Tây Nguyên
Các quá trình chuyển biến về kinh tế, xã hội và tín ngưỡng đã và đang làm thay đổi mạnh mẽ cuộc sống của các cộng đồng nơi đây. Không gian văn hóa cồng chiêng Tây Nguyên đang đứng trước nguy cơ mai một. Việc gìn giữ các tri thức và bí quyết về cồng chiêng cho thế hệ tương lai gặp rất nhiều khó khăn. Phần vì nhiều nghệ nhân nắm giữ bí quyết qua đời; nhiều người không còn biết hết các nghi lễ truyền thống. Thế hệ trẻ ít hoặc không quan tâm đến cồng chiêng. Họ bị ảnh hưởng sức hút mạnh mẽ của cuộc sống hiện đại và văn hóa du nhập. Ở nhiều nơi, cồng chiêng bị tước khỏi ý nghĩa nguyên bản và không gian văn hóa linh thiêng.
Không gian văn hóa cồng chiêng Tây Nguyên đã trở thành một kiệt tác Di sản truyền khẩu và phi vật thể của nhân loại. Bên cạnh niềm tự hào là một trách nhiệm hết sức nặng nề và to lớn. Cồng chiêng vốn là tài sản vô giá, được các cộng đồng dân tộc Tây Nguyên sáng tạo. Cồng chiêng Ty nguyên không ngừng phát huy, trao truyền lại bao đời nay. Chính vì vậy, đối mặt với những thử thách đó, Bộ Văn hóa – Thông tin đang chỉ đạo các cơ quan chức năng cùng với cộng đồng có những hành động cụ thể nhằm khôi phục các giá trị truyền thống. Đồng thời trả lại cho cồng chiêng linh hồn và cuộc sống đích thực của nó.